सगुण ध्यान
सगुणातून निर्गुणात अलगदपणे नेणारा ध्वनीध्यानाचा नितांत सुंदर आविष्कार

जय माणिक दत्त दिगंबर महाविरागी
निश्चल मौनप्रिय सकलपंथ अनुरागी

रुद्राक्षभस्मप्रिय दंडकमंडलधारी
श्री दर्शनसे प्रमुदित है सब नर नारी
निजभक्तहृदयमंदिरके नित्य विहारी
हे दुःखभंजन सुखदायक मंगलकारी

मस्तकपर चंदन तिलक जचे कस्तुरी
नयनोंके बिचोबीच छटा सिंदूरी
अधरों पर छाई मृदू मुस्कान अधुरी
मुखमंडल की आभा निखरी है पुरी

उपर है शितल औदुंबर की छाया
चरणों में बैठी हुई मधुमती माया
भवरें मंडराते अमृतमय चरणोंपर
चंपा गुलाब लज्जितसे बिखरे भू पर

कज्जलरंजित दृग दिव्यकांतीमय काया
कांधोंपर छायी जटाजूट की छाया
श्यामल सुंदर दैदीप्यमान मुखमंडल
कानों में सोहे पद्मरागके कुंडल

वक्षस्थलपर सुंदर तुलसी की माला
तनपर ओढे जरतारी लाल दुशाला
सिद्धासनमें चिन्मुद्रासहित विराजे
सम्मुख चंदन के दिव्य खडाऊं साजे

उस निर्विकल्प माणिक की इस आकृती को
नित धरो नयनमें, धो डालो विकृती को
इस सगुण ध्यानसे तुम निर्गुणको जानो
जो अनिर्वाच्य अपना स्वरुप पहचानो

प्रभु बरसायेंगे पूर्ण कृपा की धारा
होगा प्रभात छट जायेगा अंधियारा
फिर आयेगी वह निजानंद की वेला
दिन रैन मनाओ सहजमुक्ती का मेला

-श्री चैतन्यराज प्रभु

माझ्या अत्यंत आवडत्या कवींपैकी एक, श्री चैतन्यराज. श्री चैतन्यराज प्रभुंच्या आजवर मोजक्याच काव्यरचना आहेत, पण त्या सर्व रचनांमध्ये असे काही खास आहे की, जे थेट हृदयाशी जाऊन भिडते. अलीकडेच त्यांनी सगुण ध्यान ही श्री माणिकप्रभुंच्या सगुणरूपाचं वर्णन करणारी अप्रतिम अशी काव्यरचना केली आहे. ती ऐकल्यापासून मन सतत प्रभुपाशीच रुंजी घालतेय. गेले काही दिवस ह्या गाण्याला मी ध्वनी ध्यान या स्वरूपात ऐकतोय आणि या गाण्यातून प्रभुला पाहताना, ऐकताना, गाण्याच्या शेवटी आपणही, अगदी अलगदपणे, स्वतः प्रभुस्वरूप असल्याचा अनुभव घेतो, ही ह्या गाण्याची ताकद आहे, ही ती दिव्य प्रभुकृपा आहे आणि हीच ती प्रभुमयता आहे.

अलीकडेच प्रभुमंदिर परिसरात, श्री ज्ञानराज माणिक प्रभुंच्या संकल्पनेतून सत्यात उरलेली आणि श्री चैतन्यराज प्रभुंनी स्वतःच्या देखरेखीखाली, प्रभुंचा संपूर्ण जीवनपट उलगडवून दाखवणारी प्रभुलीलांची सचित्र परिक्रमा प्रदर्शित केली गेली आहे. ही सचित्र परिक्रमा करतानाच आपण त्या त्या चित्राशेजारी श्रीप्रभुच्या लीलांमध्ये हरवून जातो. पण त्याच चित्रांमध्ये श्रीप्रभुला ज्याप्रकारे अतीतर भावाने श्री पराग घळसासी ह्यांनी रेखाटले आहे, त्याकडे एकटक कितीतरी वेळ पाहिल्यावर, त्या चित्रांचे निरंतर ध्यान केल्यावर कदाचित असे दिव्य काव्यस्फुरण कवीला झाले असावे. अर्थात् श्री प्रभुप्रती पराकोटीचा प्रेमभाव व प्रभुचरणी दृढ श्रद्धा असल्यावरच अशी अत्यंत तरल शब्दसुमनांजली शब्दरूपाने साकारते.

परमात्म्याचे आपल्याला आवडणारे सगुण ध्यान ही साधकाच्या जीवनातील अत्यंत गरजेची आणि महत्वाची पहिली पायरी आहे. परमात्म्याच्या सगुण रूपाचे ध्यान का आवश्यक आहे, हे उद्धृत करणारी श्री माणिक प्रभुंची, सगुण रूप नयनीं आधी दावा मग तुम्ही वेदांत गावा ही काव्यपंक्ती प्रसिद्धच आहे आणि नेमका हाच धागा पकडून श्री चैतन्यराज आपल्याला प्रभुच्या सगुण स्वरूपाची सफर घडवतात. परमात्माच्या निर्गुण रूपाची अनुभूती घेण्यासाठी, ती योग्यता आपल्या ठायी बाणवण्यासाठी प्रभुची सगुण उपासना अत्यंत आवश्यक आहे.

ध्यानाला बसण्यापूर्वी आपण जशी शुद्धी क्रिया करतो, त्याचप्रमाणे सहजासनात बसल्यावर, सुरुवातीचा धीरगंभीर आलाप, आपल्याला ह्या गीताच्या ध्वनीध्यानासाठी सिद्ध करतो. श्री प्रभुचा अवतार अत्यंत कनवाळू होता. ज्यांनी श्री प्रभुचरित्र वाचले आहे किंवा माणिकनगरला भेट दिली आहे, त्यांच्या मनामध्ये भक्तकार्यकल्पद्रुम श्रीप्रभुची एक विशिष्ट, आत्मीयतेने जपलेली, आदरयुक्त छबी आहे. सुरुवातीच्या सहा ओळींमध्ये प्रभुंचे जे अत्यंत तरल वर्णन केले आहे, ते तुम्हाला ध्यानामध्ये प्रभुच्या अगदी जवळ घेऊन जाते, शब्दांगणिक बदलणाऱ्या प्रभुच्या छबीनुसार, तुम्ही मनानं एका अज्ञाताच्या प्रवासाला निघता. या गीताची चाल अतिशय संथ आहे आणि दोन ओळींमध्ये अनुभवायला येणारी धीरगंभीर शांतता‌ आपल्याला समाधी अवस्थेकडे नेते. हे गीत अनेक अनेक वेळा ऐकल्याने त्या त्या शब्दांबरोबर असलेली प्रभुंची रेखाचित्रे डोळे बंद केल्यावरही जशीच्या तशी नजरेसमोर साकारतात आणि आपण प्रभुच्या सन्मुख बसल्याचा अनुभव येऊ लागतो.

जय माणिक दत्त दिगंबर महाविरागी
निश्चल मौनप्रिय सकलपंथ अनुरागी

रुद्राक्षभस्मप्रिय दंडकमंडलधारी
श्री दर्शनसे प्रमुदित है सब नर नारी
निजभक्तहृदयमंदिरके नित्य विहारी
हे दुःखभंजन सुखदायक मंगलकारी

श्री दत्त महाप्रभु आणि माणिक प्रभु ह्यांच्यात अजिबातच भेद नाहीयेय, दोन्ही एकच आहेत, आणि येथे कवी महाविरागी ह्या शब्दांनी भगवान दत्तात्रेयांच्या वैराग्याचा जयजयकार करत आहेत, कारण वैराग्याशिवाय साधना प्रारंभ केली जाऊ शकत नाही. आणि म्हणूनच कवितेच्या सुरुवातीलाच वैराग्याचा उल्लेख ठळकपणे केला आहे. त्यानंतर श्री प्रभुंच्या दिव्य विशेषणांचे वर्णन करताना प्रभुचा मौनभाव अधोरेखित केला आहे आणि हा मौनभाव साधकालाही प्राप्त व्हावा, अशी उदात्त भावना कवी शब्दांमध्ये गुंफत आहे. जो सर्वच धर्मांमध्ये, पंथांमध्ये प्रिय आहे आणि ज्याला सर्वच धर्म आणि पंथ प्रिय आहेत, अशा प्रभुचे सकलपंथ अनुरागी हे विशेषण प्रभुची अस्ति भाति प्रियताच दाखवते. लहानपणीच मामाच्या घरातून निघाल्यावर किशोर वयातील, अमृतकुंडाच्या परीसरातील, अरण्याच्या एकांतवासातील, साधक अवस्थेचे वर्णन रुद्राक्षभस्मप्रिय, दंडकमंडलधारी ह्या शब्दांमध्ये मोठ्या खुबीने प्रकट झाले आहे. प्रभुंच्या ह्या तेजपुंज ध्यानाने भोवतालचे सर्व स्त्री पुरुष अत्यंत उल्हसित, प्रमुदित होत असत. आत्यंतिक भावनेने करुणा भाकणाऱ्या भक्तांच्या मन मंदिरात प्रभु नित्य येऊन विसावतो आणि त्यांचे दुःख नाहीसे करून, त्यांना सुख प्रदान करून, त्यांचे सदा सर्वदा मंगल करतो. प्रभु कसा आहे, हे सगुण वर्णन ऐकताना, त्यावेळेस अंतरंगात पाझरणाऱ्या भक्तिरसातून आपल्याला प्रभुबद्दल प्रेम उत्पन्न होऊ लागतं. आणि तो भक्तीरस पाझरवण्याचं काम ह्या काव्यपंक्ती परिणामकपणे करतात.

मस्तकपर चंदन तिलक जचे कस्तुरी
नयनोंके बिचोबीच छटा सिंदूरी
अधरों पर छाई मृदू मुस्कान अधुरी
मुखमंडल की आभा निखरी है पुरी

आपण प्रभुला प्रत्यक्षात पाहिले नाही, पण प्रभुंच्या संजीवन समाधी प्रसंगाचं प्रभुमंदिरात असलेलं चित्र, ह्या ओळींच्या वेळी प्रभुंचा प्रत्यक्ष अनुभव आपल्याला देत. प्रभु साक्षात कसा असेल, ही कल्पना प्रत्यक्षात उतरू लागते. दोन डोळ्यांच्यामध्ये असलेल्या भ्रुकटीमध्यामध्ये शेंदरी रंगाची छटेची कल्पना करतानाच आपल्याला तो शेंदरी रंग ध्यानामध्ये दिसू लागतो.
प्रभुंच्या दिव्यतेची अनुभूती यायला लागते, आपल्याला सुखाची जाणिव होऊ लागते. आणि ह्या सुखद भावस्थितीमध्ये प्रभुच्या ओठावरील मृदू हास्य अनिमिषपणे पाहताना, आपल्याही ओठावर नकळत स्मित हास्य झळकते. ह्यावेळेस आपल्या श्वासांच्या गतीत होणारे बदल अनुभवणं, हे नितांत सुखदायक आहे.

उपर है शितल औदुंबर की छाया
चरणों में बैठी हुई मधुमती माया
भवरें मंडराते अमृतमय चरणोंपर
चंपा गुलाब लज्जितसे बिखरे भू पर

ह्या ओळींबरोबर येणारे चित्र आपल्याला आणखी एका वेगळ्या भावविश्वात घेऊन जाते.‌ माणिकनगरी असलेल्या औदुंबराच्या छायेत कट्ट्यावर श्रीप्रभु बसले आहेत आणि खाली बाजूलाच दत्तात्रयांची मधुमती शक्ती मधुमती श्यामलांबा अर्थात् प्रभुंची परमशिष्या योगिनी श्री देवी व्यंकम्मा जपध्यानामध्ये मग्न आहे. प्रभुंच्या चरणांचे वर्णन अद्वितीयपणे येथे केले आहे. अनेक भूंगे (भ्रमर) प्रभुंच्या अमृतमय चरणांवर रुंजी घालत आहेत आणि ते पाहून, अत्यंत लज्जित होऊन चाफा आणि गुलाब जमिनीवर पसरले आहेत. वास्तविक पाहता चाफा आणि गुलाबाच्या सुगंधाने भुंगे त्या फुलांवर आकर्षित व्हायला हवेत, पण प्रभुंचे चरण इतके अमृतमय आहेत की, चाफा आणि गुलाबाच्या मधुरसाची उपेक्षा करून भुंगे प्रभुचरणांवरच रुंजी घालत आहेत. येथे कवीमनाच्या कोमलतेचा, प्रभुमयतेचा अनुभव आपल्याला येतो. अत्यंत बारकाव्यांसहित केलेल्या या वर्णनाबरोबरच आपल्याला अंतरंगात चैतन्याची अनुभूती यायला सुरुवात होते. ह्या भूंग्यांसारखेच आपण चंपा, गुलाबारुपी विषयांपासून परावृत्त होऊन प्रभु चरणांकडे अधिकाधिक आकर्षित होतो.

कज्जलरंजित दृग दिव्यकांतीमय काया
कांधोंपर छायी जटाजूट की छाया
श्यामल सुंदर दैदीप्यमान मुखमंडल
कानों में सोहे पद्मरागके कुंडल

वक्षस्थलपर सुंदर तुलसी की माला
तनपर ओढे जरतारी लाल दुशाला
सिद्धासनमें चिन्मुद्रासहित विराजे
सम्मुख चंदन के दिव्य खडाऊं साजे

मनास प्रफुल्लित करणाऱ्या ह्या चैतन्यमय प्रवासानंतर आता कवी आपल्याला अद्वैताच्या यात्रेसाठी सिद्ध करतो. आपल्याला रोजच्या धकाधकीच्या जीवनातून, ध्यानात बसल्यावर ह्या गीतामधून एका चैतन्यमय ठिकाणी नेऊन, प्रभुसमोर बसवून, एकांतात अनुसंधान घडवतो. प्रभुच्या वरील वर्णनातून पुन्हा आपल्याला प्रभुच्या सगुण रूपाची तंतोतंत झलक अनुभवायला मिळते. या शब्दांबरोबरच आपण प्रत्यक्ष प्रभु दरबारात, प्रभुसमोर असून प्रभुचे हे दिव्य स्वरूप अनुभवतो आहे, असा भाव प्रत्यक्षात उतरायला लागतो. आणि हे ऐकतानाच डोळे बंद केलेल्या भाव अवस्थेत पुढच्या ओळी आपल्याला अंतरीच्या जगताची, आत्मस्वरूपाची सफर करूवून देतात.

उस निर्विकल्प माणिक की इस आकृती को
नित धरो नयनमें, धो डालो विकृती को

कवी म्हणतोय की, निर्विकल्प प्रभुच्या ह्या सगुण ध्यानाला आपण आपल्या डोळ्यांमध्ये साठवून ठेवा. जेणेकरून आपल्याला सर्वत्र प्रभुच दिसेल आणि मनामध्ये किंवा नजरेमध्ये कोणतीही विकृती शिल्लकच राहणार नाही. ही प्रभुमयता आपल्याला ह्या ओळी बरोबर परिणामकपणे जाणवते. पण खरी जादू पुढच्या ओळींमध्ये होते,

इस सगुण ध्यानसे तुम निर्गुणको जानो
जो अनिर्वाच्य अपना स्वरुप पहचानो
प्रभु बरसायेंगे पूर्ण कृपा की धारा
होगा प्रभात छट जायेगा अंधियारा

आपण जर श्री ज्ञानराज माणिक प्रभुंची वेदांतपर प्रवचन ऐकत असाल, तर श्रीजींनी आपल्यावर केलेले अद्वैताचे संस्कार येथे आपल्या अंतर्मनाशी चाळ करू लागतात. मी कोण आहे, याची असीम, विराट आणि व्यापक जाणीव आपल्याला होते. येथे कवीने आपल्याला केलेला निर्देश फार महत्त्वाचा आहे. सगुणातून निर्गुणाला ओळखण्याची गुरुकिल्ली जणू कवी आपल्या हाती सोपवत आहे. आणि एकदा का आपल्याला ह्यातील मेख कळली की पुढचं सर्व काही प्रभु पाहून घेईल, हे आश्वासनही आपल्याला प्रभु बरसायेंगे… ह्या काव्यपंक्ती करून देतात. प्रभुंचा कृपेने अज्ञानरूपी अंधकाराचा नाश होऊन, सर्वत्र ज्ञानाची प्रभा फाकेल हा विश्वासही अंतरात दृढ होतो.

मन अश्या आनंदाच्या लाटांवर स्वार झाले असतानाच, शेवटच्या पूर्णाहूतीच्या खालील दोन ओळी कानावर पडतात आणि आपण धन्यतेचा, पूर्णतेचा अनुभव करू लागतो. पूर्णानंदाच्या डोहामध्ये अथांग डुंबत राहतो. ही निजानंदाची वेळ मनास सच्चिदानंदाची प्राप्ती करून देते.

फिर आयेगी वह निजानंद की वेला
दिन रैन मनाओ सहजमुक्ती का मेला
दिन रैन मनाओ सहजमुक्ती का मेला

अशाप्रकारे सगुणाचे निरंतर ध्यान केल्यावर, आपल्याला प्रभुप्रती प्रेम उत्पन्न होऊन, आपण प्रभुच्या भक्तीमध्ये खोलवर उतरु लागतो. प्रभुशी आपली नाळ अधिकाधिक घट्ट होत जाते. वेदांत शास्त्राचे जे सार आहे, त्या प्रभुच्या निर्गुण रूपाला जाण्याच्या योग्यतेचे आपण होतो. सततच्या अभ्यासाने, निर्व्याज्य प्रभुभक्तीने, प्रभुच्या सगुण ध्यानातून, प्रभुच्या निर्गुण स्वरूपाच्या अनुभूतीची ती वेळ, एक ना एक दिवस अवश्य येईल, जेथे आपण सहज मुक्तीचा सदैव अनुभव घेऊ शकतो. असा सार्थ आणि दुर्दम्य आशावादही कवी शेवटच्या ओळींमध्ये व्यक्त करतो. त्या अंतिम साध्यापर्यंत सर्वांना एकत्र घेऊन, आपण सर्व त्या आनंद यात्रेचे सहप्रवासी आहोत, आणि त्या दृष्टीने आपली वाटचाल निरंतर सुरू राहो, हा सुंदर भाव आश्वासकपणे शब्दबद्ध झाला आहे. श्रवण, ध्यान, मनन, चिंतन, आत्मनिवेदन अशा नवविधा भक्तीतील अनेक प्रकारांतून, श्वासांच्या लयबद्धतेतून, आपल्या जीवाच्या श्वासांचा भ्रमर, विषयांपासून परावृत्त होऊन, सहस्त्र दलांनी उन्मिलीत प्रभुस्वरूपी सुगंधी कमळावर अलगद जाऊन बसतो आणि प्रभुच्या सगुणरूपाचे मधुपान करत असतानाच त्यात गुंग होऊन प्रभुस्वरूपात एकरुप होऊन जातो. हा पाच-सहा मिनिटांचा ध्वनीध्यानाचा खेळ अत्यंत आनंददायी, चित्तवृत्ती शांत करून, शरीरास व मनास प्रफुल्लीत करणारा आहे. पूर्ण प्रभू कृपेच्या आशीर्वादाने साकारलेली ही अद्वितीय काव्यरचना आमच्या समोर सादर करून आम्हाला ती दिव्य अनुभूती दिल्याबद्दल श्री चैतन्यराज प्रभुंचे मनस्वी आभार आणि वारंवार वंदन. श्री प्रभुच्या सगुण स्वरूपाची भक्तीमय आणि प्रेमळ ओळख ह्या गीतातून आपल्याला अनुभवता येते, तशी अनुभूती आपणांसही येवो, निर्गुण स्वरूपाची ओळख करून घेण्यासाठीची योग्यता ह्या सगुण ध्यानातून आपल्यातही वृद्धिंगत होतो, आत्मस्वरूपाची ओळख करून देणारी ही यात्रा आपणासही घडो, ह्या श्री प्रभु चरणीच्या नम्र विनंती.

[social_warfare]